Η συνεργασία δύο Κύπριων γυναικών καλλιτεχνών με σκοπό την πραγματοποίηση μιας συλλογικής εργασίας της οποίας ο αμφισβητίας στόχος είναι κυρίαρχος, αυτό είναι ακόμη πιο ενδιαφέρον αφού, μέσα στο πλαίσιο της σύγχρονης δημιουργίας, πρωτοβουλίες αυτού του είδους είναι σπάνιες στην Κύπρο και ακόμη πιο σπάνιες όταν πρόκειται να τεθεί υπό αμφισβήτηση μια κάποια άποψη της κοινωνίας και των κοινωνικών αρχετύπων μας. Πρέπει επίσης να σημειωθεί, και αυτό είναι σημαντικό για την κατανόηση του τρόπου που ενεργούν οι Washing Ladies, ότι μέχρι σήμερα οι μοντέρνοι ή σύγχρονοι Κύπριοι καλλιτέχνες, αν και μερικές φορές έχουν ανταλλάξει ιδέες και κάποτε πραγματοποίησαν συλλογικά έργα, δεν υπήρξε στην Κύπρο ούτε και σε ένα μεγάλο μέρος της Ευρώπης συνάντηση καλλιτεχνών οι οποίοι να δημιουργούν μεγάλα καλλιτεχνικά ρεύματα ή που να επαναλαμβάνουν σε τοπικό επίπεδο κάποιες προβληματικές των Ευρωπαίων συναδέλφων τους. Δεν υπάρχουν συλλογικά μανιφέστα τέτοια όπως βλέπουμε να εκδηλώνονται στην τέχνη στην Ευρώπη από τις αρχές του 20ου αιώνα. Η σχεδόν παντελής απουσία αντιδράσεων αμφισβήτησης ή συλλογικών μανιφέστων καλλιτεχνών στην Κύπρο καθιστά λοιπόν ακόμη πιο ενδιαφέρον τον αμφισβητία και φεμινιστικό τρόπο με τον οποίον ενεργούν οι Washing Ladies.
Για να είναι παρούσες και ορατές μέσα στην τέχνη ως καλλιτέχνες, οι γυναίκες στην Ευρώπη ή στις Ηνωμένες Πολιτείες κυρίως έπρεπε να κυριεύσουν τα προπύργια των ανδρών. Από τα τέλη του 19ου αιώνα, οι γυναίκες καλλιτέχνες παίρνουν θέση συλλογικά στους κύκλους της τέχνης και αγωνίζονται για να έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση των Καλών Τεχνών. Παρά ταύτα έμειναν για πολύ καιρό μακριά από τα μεγάλα ρεύματα της μοντερνιτέ (Sonia Delaunay, Suzanne Valadon…). Τη δεκαετία του 70, οι φεμινιστές κριτικοί τέχνης θα εξετάσουν τη θέση των γυναικών καλλιτεχνών μέσα στην τέχνη και την εξαφάνιση τους από την ιστορία της τέχνης, ομάδες αμφισβητιών καλλιτεχνών σχηματίζονται για να καταγγείλουν την μη ορατότητα των γυναικών δημιουργών. Σιγά-σιγά η φεμινιστική ανάγνωση της ιστορίας τη τέχνης θα λαμβάνεται υπόψη στα μουσεία και στις γκαλερί καθώς και οι ίδιοι οι καλλιτέχνες θα χρησιμοποιούν τις γυναίκες αναλυτές στη δημιουργία τους, μετατρέποντας σιγά-σιγά το λόγο και το βλέμμα έναντι της εργασίας τους.
Ο τρόπος που ενεργούν οι Λία και ή Μαριάννα είναι ακόμη πιο χαρακτηριστικός διότι εγγράφεται μέσα σε αυτό το χώρο των φεμινιστικών διεκδικήσεων, αν και αυτές οι δύο καλλιτέχνιδες δεν μπορούν να κατατάσσονται ως φεμινίστριες καλλιτέχνιδες αφού η καλλιτεχνική τους παραγωγή υπογραμμίζει άλλες προβληματικές που σχετίζονται κυρίως με την πολιτική. Αν και ήδη διέρρευσε ένας αιώνας από τις πρώτες απόπειρες των ομολόγων τους στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ για αποκατάσταση, η βούληση των Washing Ladies για επανισορρόπηση όσον αφορά την αντίληψη και την αναγνώριση της τέχνης των γυναικών πρέπει να χειροκροτηθεί.
Ο παραλληλισμός των δύο έργων βίντεο «Hurting the Washing Machine» και «Sorry to burst your bubble but...» φαίνεται να είναι εύστοχος διότι μας επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα τις προβληματικές των δύο καλλιτεχνών και εγγράφει τον τρόπο που ενεργούν μέσα σε μια κάποια συνέχεια.
Στο πρώτο βίντεο «Hurting the Washing Machine» ο θεατής βρίσκεται αντιμέτωπος με δύο άτομα, η ταυτότητα των οποίων μισοαποκαλύπτεται αφού δεν εμφανίζονται τα πρόσωπα τους αλλά μπορούμε να συμπεράνουμε το φύλο τους χάρη στη μορφολογία των ποδιών τους και το μήκος των μαλλιών τους (πλειοψηφικά γυναικείος ευρωπαϊκός αισθητικός κώδικας). Αρα εδώ πρόκειται βέβαια για δύο γυναίκες που χτυπούνε, καταστρέφουν παθιασμένα ένα πλυντήριο ρούχων.
Αυτή η διαδικασία αμφισβήτησης έναντι ενός στερεότυπου της κοινωνίας μας σχετικά με το ρόλο της γυναίκας στην καθημερινή ζωή υπήρξε ένα από τα θέματα φάροι των φεμινιστικών αμφισβητήσεων από τη δεκαετία του 70. Η σκέψη βέβαια πάει στα έργα της Birgit Jürgenssen καταγγελία της θέσης της γυναίκας στο σπίτι, αποπροσωποποιημένη, με τον τρόπο ζωής πλήρως περιορισμένο και προσδιορισμένο από τις οικιακές εργασίες. Το έργο «Hausfrauen-Küchenschürze» (η ποδιά κουζίνας της οικοκυράς), που δημιουργήθηκε το 1975, είναι συμβολικό. Η καλλιτέχνης φωτογραφίζεται, από μπροστά και σε προφίλ, με ένα τρισδιάστατο υβρίδιο να κρέμεται από το λαιμό της, το οποίο αποκαλύπτει το σώμα της στην ολότητα του. Ταυτόχρονα ποδιά και έπιπλο κουζίνας, ένας μισάνοιχτος φούρνος έχοντας μέσα φαγητό να ψήνεται υποκαθιστά την κοιλιά της. Αυτή η μεταφορά απεικονίζει με κτυπητό τρόπο την αλλοτρίωση της γυναίκας, η αυτότητας της οποίας υποκύπτει στα οικιακά καθήκοντα.
Μπορούσαμε επίσης να αναφέρουμε την καλλιτέχνη φωτογράφο Shadi Ghadirian της οποίας η σκηνοθεσία μιας γυναίκας που φορεί μπούρκα και η οποία στη θέση του προσώπου έχει ένα σίδερο σιδερώματος ή μια κατσαρόλα, έργα από τη σειρά «Like Every Day» αναρωτιέται για αυτή την επιδεικτική εξαντικειμενοποίηση της γυναίκας.
Ομως, εδώ ο τρόπος που ενεργούν οι Washing Ladies πάει πάρα πέρα και στην πνευματική διαπίστωση έρχεται να προστεθεί η σωματική δέσμευση της καλλιτέχνιδας καταστρέφοντας υλικά το αντικείμενο της οργής της, το πλυντήριο ρούχων. Πρόκειται για ένα αγώνα εναντίον των προκαταλήψεων, αυτών που θέλουν τη γυναίκα να αισθάνεται απελευθερωμένη μετά την εφεύρεση του πλυντηρίου ρούχων. Από της εφευρέσεως αυτής, το αρσενικό φύλο και ακόμη μέχρι πρόσφατα η εφημερίδα του Βατικανού, η «Osservatore romano» το 2009 διαβεβαίωνε ότι το πλυντήριο ρούχων αποτέλεσε μια από τις μεγαλύτερες χειραφετήσεις για τη γυναίκα του 20ου αιώνα και αυτό ακόμη περισσότερο από το αντισυλληπτικό χάπι.
Κι’ όμως, μήπως αυτή η εφεύρεση δεν είναι ένα επιπλέον πρόσχημα, ενισχύοντας τον επιπρόσθετο εγκλεισμό στους κόλπους μιας ανδρικής ιδεολογίας καθιστώντας τη γυναίκα μικρή βασίλισσα στο βασίλειο της, δηλαδή, το σπίτι ; Υπό την κάλυψη της τεχνολογικής προόδου και άρα κατ’ επέκταση, της προόδου για καλύτερη ζωή και απλοποίηση των οικιακών εργασιών, η γυναίκα θα έπρεπε να είναι απόλυτα ευγνώμονας για αυτή τη βελτίωση, σημαντική λένε, της καλυτέρευσης της ζωής της.
Όταν οι δύο καλλιτέχνιδες τα βάζουν με αυτό το πλυντήριο ρούχων δεν πρόκειται, παρά μόνο για μια διαμαρτυρία εναντίον αυτής της σύγχρονης μυθολογίας της καλύτερης ζωής για τη γυναίκα χάρη στη μηχανοποίηση μιας δουλειάς καθόλου μα καθόλου εξυψωτική ! Η υποταγή των γυναικών, περιορισμένες στις οικιακές εργασίες, που διαιωνίζεται σε πολλές από τις σύγχρονες κοινωνίες μας τίθεται εδώ στο εδώλιο του κατηγορουμένου κατά τρόπο εξαιρετικά δραστικό. Ο αγώνας σε πνευματικό επίπεδο μετατρέπεται σε σωματικό αγώνα, ωσάν να έπρεπε το σώμα να συνδυαστεί με το πνεύμα για να εξορκιστεί πραγματικά το αντικείμενο που ευθύνεται για αυτή την ετικέτα «της τέλειας νοικοκυράς». Βέβαια εδώ πρόκειται για ένα φεμινιστικό αγώνα εναντίον των αρχετύπων κάθε κατηγορίας αλλά επίσης εναντίον αυτής της απάτης της Ευτυχίας στις σημερινές κοινωνίες της κατανάλωσης και των υλικών αγαθών.
Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η βίαια πράξη που κινηματογραφείται εδώ εκφράζει αυτή την οργή εναντίον του κατεστημένου που θέλει τη γυναίκα, στην ιστορία των σύγχρονων αναπαραστάσεων μας της γυναίκας μοντέλο που μεταδίδεται από τη διαφήμιση και τα μέσα επικοινωνίας γενικά, να κινείται με γλυκύτητα μέσα στην άνεση του σπιτιού κατά τρόπο μερικές φορές ναζιάρικο με ένα μακάριο χαμόγελο στα χείλη !
Αυτή η ζωή που κυριαρχείται από τη ρουτίνα και τη μετριότητα, την πεζότητα, την καθημερινότητα που βιώνουν η γυναίκα και γενικότερα χιλιάδες άνθρωποι, εδώ καταγγέλλεται. Αυτή η θανάτωση του αντικειμένου υπογραμμίζει τον σκληρυντικό χαρακτήρα αυτής της κομφορμιστικής ζωής, με επιβραδυμένο, μονότονο ρυθμό όπου, αυστηρά ομιλούντες, δεν συμβαίνει τίποτε.
Ο φυσικός αγώνας αυτών των δύο γυναικών έρχεται βίαια σε αντίθεση με τον εγκλεισμό μέσα σε επαναλαμβανόμενες και στοιχειώδεις κινήσεις οι οποίες έρχονται στο μυαλό μας βλέποντας αυτό το φετίχ αντικείμενο. Αυτή η σκηνοθεσία καταγγέλλει τα κοινωνικά καθιερωμένα που μερικές φορές είναι υποδουλωτικά και ανεγείρονται για κάλυψη των καταπιέσεων.
Το έργο βίντεο υπογραμμίζει επίσης την αποβλακωτική, υποδεέστερη και υποτακτική διάσταση, των οικιακών δουλειών που κάνουν οι γυναίκες, οι οποίες επάγουν έτσι μια μισογυνία που είναι ακόμη ισχυρή στις φαλλοκρατικές κοινωνίες μας, όπου ο άνδρας διεκδικεί την ελευθερία ύπαρξης για όλους χωρίς πραγματικά να λαμβάνει υπόψη την πολυπλοκότητα των δύο φύλων. Αυτό το βίντεο αμφισβητεί αυτή τη στερεοποιημένη, εξαναγκαστική κατανομή των ρόλων που υπαγορεύεται από τις κοινωνικές συμβάσεις όπου όλα προσδιορίζονται με βάση τη διάκριση.
Οχι, οι γυναίκες δεν απόκτησαν περισσότερη Ευτυχία και δεν έγιναν περισσότερο ελεύθερες χάρη στην εφεύρεση του πλυντηρίου ρούχων ή του φούρνου μικροκυμάτων ούτε και οι άνδρες χάρη στο αυτοκίνητο ή τον ηλεκτρονικό υπολογιστή.
Στο βίντεο « Sorry to burst your bubble but... », οι καλλιτέχνιδες μπαίνουν σε μια διαδικασία αισθητικά στους αντίποδες της πρώτης ταινίας αφού οι δύο γυναίκες είναι κλεισμένες μέσα σε ένα κλειστό ροζ χώρο, ένα είδος δωματίου όπως αυτό μιας κούκλας Μπάρμπι, κατ’ εξοχή αντικείμενο φετίχ και σύμβολο του κώδικα γυναικείας ομορφιάς των σύγχρονων μας κοινωνιών.
Η αντίθεση με το προηγούμενο βίντεο είναι ακόμη πιο κτυπητή αφού η ενδυματολογική επιλογή των δύο καλλιτέχνιδων είναι εντελώς αντίθετη. Οι μπότες από καουτσούκ και το παντελόνι άφησα τη θέση στα τακούνια στιλέτο και στη μίνι φούστα. Τα πρόσωπα ακόμη μια φορά δεν εμφανίζονται στην οθόνη καθιστώντας εδώ την καθιερωμένη πράξη κινηματογράφησης ακόμη πιο ραδιούργα.
Εάν έπρεπε να γίνει εδώ ακόμη μια ιστορική αναφορά σε άλλες φεμινιστικές καλλιτεχνικές διαδικασίες, θα μπορούσαμε να υπενθυμίσουμε τα φωτογραφικά έργα της Hanna Wilke της δεκαετίας του 70 της σειράς Starification Objects Series (SOS) όπου η καλλιτέχνιδα πόζαρε με διαφορετικές πόζες και μασκαρέματα της θηλυκότητας. Αυτά τα έργα ήταν τολμηρά επειδή αντιτίθεντο στο φεμινιστικό μιλιταντισμό εχθρικό σε κάθε αναπαράσταση της θηλυκότητας, και έκαναν μια μεταστροφή της γυναικείας γοητείας σε μια δύναμη κοινωνικής κριτικής.
Μέσα σε αυτή την αλκόβα ντυμένη στα ροζ, οι δύο αγωνίστριές μας επιτίθενται αυτή τη φορά σε ένα εχθρό εντελώς διαφορετικό αφού πρόκειται να τρυπήσουν μια-μια πλαστικές μπάλες. Αυτό γίνεται μέσα με μια σχετική ηρεμία αφού αν και οι δύο πρωταγωνίστριες προχωρούν αργά η πράξη είναι βίαια.
Η στρατηγική της επίθεσης αυτή τη φορά, γίνεται με ένα όπλο όχι πλέον ανδρικό τέτοιο όπως το σφυρί μέσα στο προηγούμενο βίντεο αλλά με το πιο φετίχ γυναικείο αντικείμενο : το τακούνι στιλέτο. Εάν υπάρχει μια δημιουργία που είναι η πλέον συμβολική και που να στιγματίζει από της εμφανίσεως της, στη δεκαετία του 50, την εικόνα της μοιραίας (femme fatale) και σέξι γυναίκας, είναι βέβαια το τακούνι στιλέτο. Απόλυτα γυναικεία αποκλειστικότητα, σύμβολο του αισθησιασμού και του ερωτισμού για τους άνδρες, αλλά επίσης κακολογημένο από τους φεμινιστές τη δεκαετία του εξήντα, λαμβάνει εδώ μια πολύ ιδιαίτερη συμβολική διάσταση ως κορυφαίο όπλο καταστροφής και όχι πλέον γοητείας.
Αντικείμενο εξευτελισμού της γυναίκας για κάποιους, οι Washing Ladies του δίνουν εδώ ένα μείζον ρόλο στη διεκδίκηση τους. Γυναικεία ρεβάνς σε μια δημιουργία που στοχεύει τη στερεοτυποποίηση της γυναίκας αντικείμενο των φαντασιώσεων. Με αυτή την ενέργεια που εγγράφεται ως μια αμφισβήτηση του κατεστημένου για την σχηματοποιημένη αντίληψη της γυναίκας, οι δύο καλλιτέχνιδες χρησιμοποιούν και διεκδικούν ταυτόχρονα τη θηλυκότητά τους την οποία περιφρονούν για να προβάλουν την πολυπλοκότητα της γυναικείας φύσης. Βρισκόμαστε εδώ μακριά από την ατμόσφαιρα των έργων της Dorothea Tanning (‘chamber 202’ ) ή της Sophie Calle “hotel”. Παράλληλα μπαίνουμε σε ένα πεδίο σκέψης στην ιδιωτική σφαίρα που καθίσταται δημόσια, μέσα σε ένα κλειστό χώρο που θα μπορούσε αρχικά να παράγεται από το υποσυνείδητο αυτών των δύο καλλιτεχνίδων παρά στη διαδικασία της ανδρικής φετιχοποίησης του γυναικείου σώματος.
Όμως εναντίον ποιου ή σε τι επιτίθενται οι Washing Ladies αυτή τη φορά ; Αυτές οι μπάλες από λατέξ δεν μπορούν παρά να θυμίζουν ανδρικά προφυλακτικά. Εάν ξεκινήσουμε από αυτή την ερμηνεία, τότε μπορούμε να αντιληφθούμε ότι ακόμη μια φορά οι δύο καλλιτέχνιδες επιτίθενται σε ένα αντικείμενο που επέτρεψε στις γυναίκες, σύμφωνα με μια ανδρική θεωρία μια κάποια ελευθερία, αυτή της δυνατότητας επιλογής της ηδονής παρά της τεκνοποίησης. Αυτό το βίντεο όμως θα μπορούσε να αναγνωστεί επίσης ως η εξερεύνηση με εφευρετικό και ποιητικό τρόπο των σχέσεων μεταξύ της αγάπης, του ερωτισμού και της σεξουαλικότητας, επιθυμώντας να φωτίσουν τη γυναικεία ψυχή σε μια κοινωνική προοπτική. Η σκέψη εδώ θα πάει στο έργο στη σειρά των «Tender-Poetic», τη δεκαετία του 70, όπου η Renate Bertlmann δημιουργεί σωματικές μορφές σε προφυλακτικά από λατέξ, φτιάχνοντας λάγνα και ερωτικά συνονθυλεύματα, με υπονοούμενα μεταξύ του σεξουαλικού και του παιδαριώδους.
Η μια από τις δύο καλλιτέχνιδες ενεργεί με πάθος, με κάποια βιαιότητα, ένας άνδρας θα μπορούσε να διακρίνει κάποια μορφή σαδισμού. Η άλλη καλλιτέχνιδα σπάζει τις μπάλες με κάποια νωθρότητα. Και στις δύο περιπτώσεις όμως πρόκειται για ελεγχόμενη εξέγερση, που εξεγείρεται αναμειγνύοντας απαλότητα και σαδισμό, εναντίον των τυποποιημένων αισθητικών μοντέλων που διοχετεύονται από τη διαφήμιση, τα γυναικεία περιοδικά και τα μέσα επικοινωνίας γενικά. Πρόκειται επίσης για μια αναζήτηση σχετικά με τη σχέση εξουσίας μεταξύ του άνδρα και της γυναίκας που διέπει τις δυτικές κοινωνίες μας. Μια διεκδίκηση της γυναίκας ούτε παθητική ούτε θύμα, μια ισχυρή επιβεβαίωση της γυναικείας ταυτότητας προσπαθώντας παράλληλα να διαλύσει την εικόνα της γυναίκας αντικείμενο.
Και στα δύο βίντεο των Washing Ladies πρόκειται για μια αναζήτηση των σχέσεων εξουσίας μεταξύ του άνδρα και της γυναίκας στην κοινωνία. Ένα έργο που επιθυμεί να αναθεωρήσει τα σχήματα σκέψης και τους κοινωνικούς αυτοματισμούς, τις ιδεολογικές εξαρτίσεις κάθε λογής και τις αλλοτριώσεις όλων των ειδών. Οι Washing Ladies επιχειρούν με δύο ταινίες με ριζικά διαφορετικές σκηνοθεσίες αλλά συμπληρωματικές να μας προβληματίσουν για αυτούς τους συσχετισμούς δύναμης και αυτούς τους κοινωνικούς κώδικες μιας άλλης ηλικίας.
Οι δύο ταινίες βίντεο/περφόρμανς εκφράζουν αυτή την αποδοκιμασία των πατριαρχικών κοινωνιών μας όπου ο εξορθολογισμός καταλήγει στο θρίαμβο του μηχανικού επί του οργανικού, καταστέλλοντας μέσα μας το ένστικτο της ζωής. Οι δύο καλλιτέχνιδες πιάνουν στα πράσα τις στερεότυπες, σύμμορφες και καθημερινές πράξεις που επιβάλλονται από τις κοινωνικές συμβάσεις. Επιχειρούν έτσι να μας θέσουν ενώπιον των ευθυνών μας και της αυτονομίας μας, και μας καλούν να είμαστε εμείς οι εαυτοί μας καλλιεργώντας τις διαφορές μας, διότι η ελευθερία είναι η αποδοχή του εαυτού μας και του άλλου. Η σκέψη των Washing Ladies είναι στασιαστική έναντι κάθε ταξινόμησης και ανελέητη όταν καταγγέλλει τους σεκταρισμούς.
